Ivan Čolović: ZAŠTO SE DIČIMO BALKANOM?

U postkomunističkoj Srbiji odnos političke elite prema Balkanu bio je nešto složeniji. Ona je ponekad eksploatisala mit o balkanskom buntovništvu i junaštvu, koji su predstavljeni kao vrednosti koje je Zapad zaboravio. Međutim, kako je utvrdio Stef Jansen, koji se bavio istraživanjem predstava Balkana u post-jugoslovenskim diskursima u Srbiji i Hrvatskoj, «pojam Balkan, čak i među onima koji nisu osećali nikakav naročiti animozitet prema njemu, nosio je negativne konotacije ekonomske nerazvijenosti, lenjosti, neefikasnosti, primitivizma i zaostalosti».

O sadržini i izvorima ovih sterotipnih predstava o Balkanu danas postoji bogata naučna literatura. U toj literaturi često se koristi termin «balkanizam», koji je skovala Marija Todorova podstaknuta Saidovim terminom «orijentalizam». Balkanizam se shvata različito, kao varijanta orijentalizma ili kao od njega nezavisan skup stereotipnih, imaginarnih predstava, ali u oba slučaja u prvom planu je istraživanje negativnih stereotipa o Balkanu. To je razumljivo, jer su takvi stereotipi preovlađivali u diskursu o Balkanu, a posebno su bili naglašeni u tumačenjima karaktera ratova na tlu bivše Jugoslavije 1991-1995, koji su često objašnjavani kao eksplozija nekih specifično balkanskih atavizama. Kako kaže Jansen, «termin ‘Balkan’ tu označava skup stvarnih ili zamišljenih društvenih praksi, koje se vrte oko primitivizma, raznolikosti, strasti, a iznad svega nasilja”.

Ipak, istraživači balkanističkog diskursa nisu propustili da u njemu primete ineke pozitivne stereotipe. Bilo je, kaže Jansen, pokušaja da se «balkanska tema upregne u manje-više subverzivne pokušaje da se destabilizuje diskurs koji ‘Evropu’ veliča kao ideal». Takve pokušaje on naziva balkanskim protivdiskursima. U Srbiji je naišao na primere pokušaja da se balkanski identitet u pozitivnom smislu suprotstavi evropskom, kao od njega navodno prirodniji, autentičniji. U Hrvatskoj je takvih primera bilo manje, odnosno otpor odbacivanju svega balkanskog bio je mnogo diskretniji, sveden na privatnu sferu. Ljudi su u gradu pili espreso, a kod kuće i dalje tursku kafu.

Nasuprot tome, pre raspada Jugoslavije, u Hrvatskoj je izražavanje privrženosti Balkanu bilo mnogo otvorenije. Marko Živković navodi, kao primer tog subverzivnog veličanja Balkana, jednu pesmu koju je početkom osamdesetih godina pevao Džoni Štulić, član u to vreme najpopularnije zagrebačke rok grupe Azra. Pesma se zove «Balkan», a njen refren poručuje: «Balkane, Balkane, Balkane moj, budi mi silan i dobro mi stoj». Ta pesma je, kaže Živković, bila «izraz jugoslovenske solidarnosti, jednog iskrenog poistovećenja sa balkanskom sudbinom Jugoslavije, i mnogi su u to vreme širom zemlje, pogotovo mladi, delili Štulićeve emocije» (Marko Živković, Nešto između: simbolička geografija Srbije).

Ovakve primere odupiranja negativnim sterotipima Balkana Aleksandar Kjosev posmatra kao «kontrakulturne strategije». I on ih nalazi u popularnoj kulturi Balkana, kao fenomen koji dolazi do izražaja tokom devedestih godina prošlog veka. U to vreme, kaže on, «balkanska popularna (kontra)kultura rođena je u svim balkanskim zemljama: razvio se novi masovni ukus za stari trbušni ples, otvorene su nove-stare male krčme i kafane, jedan novi tip arogantne balkanske intimnosti zagospodario je atmosferom».

Među žanrovima popularne kulture koji se uključuju u ovu kontrakulturnu strategiju Kjosev na prvom mestu navodi novi muzički folklor, koji se u Srbiji zove «turbo folk», u Bugarskoj «čalga», a u Rumuniji «manele». «Nasuprot tradicionalnoj mračnoj slici», kaže Kjosev, «ova kultura arogantno slavi Balkan kakav on jeste: nazadan i orijentalan, puten i polu-ruralan, sirov, smešan, ali prisan....To je neka vrsta svojevoljne regresije u veliki, skandalozni, balkanski 'komšiluk', podalje od Evrope i od turobnih oficijelnih domovina». Od toga, od tih kontrakulturnih muzičkih žanrova koji arogantno slave Balkan, Kjosev odvaja evokaciju idiličnog i pitoreskong ili strasnog i «divljeg» u muzici koju nude, na primer, Goran Bregović i grupa Misterije bugarskih glasova. To su varijante pozitivne slike Balkana ,,upakovane u visoku kulturu" kaže on.

Kako se Balkan «pakuje» u visoku kulturu? Na koji način on postaje cenjeni kvalitet, nešto čime Balkanci mogu da se diče pred svetom, a da to ne bude prkos i arogancija? Odgovor na to pitanje može se naći u balkanskoj etno muzici, vrsti kojoj pripada muzika Gorana Bregovića i grupe Misterije bugarskih glasova. Jer ta muzika - odnosno muzičke grupe koje je reprezentuju - nastupa sa Balkanom kao svojom zastavom. Na primer, srpske etno grupe, koje su se namnožile poslednjih deset godina, ono što sviraju rado nazivaju muzikom Balkana. Bar četiri grupe imaju u svojim imenima Balkan. Jedna se zove "Balkanika", druga "Balkanopolis", treća "Balkan Salsa Bend", četvrta malo jednostavnije ,,Balkanske žice". Među imenima kompozicija nalaze se i ova: "Balkan rumba", "Običan balkanski dan", "Po Balkanu" i "Let iznad Balkana".

Muzika Balkana ponuđena je kao autentična, a to znači kao vrlo stara, ukorenjena u tradiciji i bliska prirodi, nastala u osluškivanju njenih zvukova. Ako ne verujete, pogledajte instrumente. Zar nisu prirodni? Etno muzičari često sviraju na žiru, šupeljki, kavalu, cevari, svirali, rogu, gajdama, diplama, duduku i još nekim od prostog drveta, kože i drugih prirodnih materijala napravljenim instrumentima. Tako se u muziciranju na balkanskim primitivnim narodnim instrumentima materijalizuje metafora kulturnih korena. To je, moglo bi se reći,sviranje na metafori.

Autentičnost balkanske etno muzike znači i to da ona izražava spontanost, nesputanost emocija, jedan temperament koji ide do kraja u radosti i u bolu. Autor jednog članka o albumu etno muzike »Srbija Sonds Global« kaže da se tu radi "o izuzetno talentovanim muzičarima koji su u potrazi za autentičnom muzikom Balkana uspeli da dosegnu visok nivo i prezentuju specifičnu viziju u koju su utkali sve što ovi prostori nude: bunt, dert, vapaj, nesputani temperament i radost življenja." Ovde su interesantni izrazi »visok nivo« i »utkali su bunt«, jer on svedočio prosedeu koji Kjosev zove »pakovanje«, odnosno o tome da se ovde bunt, dert, vapaj i ostalo što znamo zahvaljujući čalgi, odnosno kafanskom folku, posmatraju kao materijal za umetničku obradu na visokom nivou, obradu koja može obezbediti opstanak tih motiva u zvanično priznatoj kulturi. Balkan ostaje razbarušen, neobuzdan, divalj, ali na jedan prijatan, miran način.

Ima i pokušaja da se balkanska etno muzika predstavi kao živi dokaz da su negativni stereotipi o Balkanu neosnovani, ili bar da su jednostrani. Ta muzika želi da posvedoči o tome da Balkan nije pozornica nesloge, trvenja, netolerancije i mržnje, nego da je, nasuprot tome, prostor čija je kulturna tradicija, posebno muzička, sva u znaku prožimanja i saradnje raznih naroda koji tu žive. Dakle, Balkan se nudi i kao metafora multikulturalnosti na delu. Na primer, muzički program Grada teatra Budva za 2001. godinu nosio je naziv "Zvuci Balkana". U najavi programa bilo je napisano i ovo: "Zvučno bogatstvo i specifičnost balkanskih prostora dokazuju da Balkan nije samo ‘bure baruta’ već i zaboravljeno izvorište muzičke kulture i tradicije koje prevazilazi granice nacionalnih država, jezika, veroispovesti". Dakle, u naraciji o balkanskoj etno muzici oseća se uticaj danas politički korektnog govora o multikulturalnosti. Dičimo se Balkanom jer je on prostor multikulturalnosti.

Ipak, u slici Balkana koju nudi srpska etno muzika jedna granica nije prevaziđena, granica između navodno autentično balkanske kulture i muzike, s jedne, i kulturnog i muzičkog Orijenta, s druge strane. Orijentalni zvuk, koji se čuje u turbo folku, nije »upakovan« u etno muziku. Mnogi srpski etno muzičari misle, prihvatajući najgore orijentalističke predrasude, da je orijentalni zvuk autentičnom Balkanu nesvojstven, da mu je nametnut. Taj zvuk, kad ga čuju u narodnoj muzici, to jest u turbo folku, kod njih izaziva traumatične reakcije »Nije to naše, to je tursko, to je arapsko, to je orijentalno arlaukanje«, kazaće vam oni.

Na kraju ovog kratkog osvrta na pozitivne stereotipe o Balkanu, reći ću da se za njima ne treba povoditi i dičiti se Balkanom, kao što ne treba uzimati zdravo za gotovo negativne sterotipe i onda se Balkana groziti. Dunja Rihtman Auguštin odbila je da se stidi Balkana, kad se to od nje tražilo. Uveren sam, da bi ona isto tako odbila da mu se divi, danas kad se to sve češće od nas traži.