Dubravka Stojanović: REVIZIJA REVIZIJE ("1941" u udžbenicima istorije u Srbiji)

U srpskom iskustvu istorijska nauka i nastava istorije češće su imali funkciju neke vrste predvojničke obuke nego discipline kritičkog mišljenja. One su često upotrebljavane da bi se istorija koja se dogodila prilagodila potrebama one koja je bila u toku, da bi se prošlost “promenila”, da bi se opravdala sadašnjost ili da bi se sadašnji motivi stavili u prikladan, mada ne i realan, istorijski kontekst.

Istorija nije više bila samo puki dobavljač mitova potrebnih za kreiranje nacionalnih identiteta, ona je postala i deo “ratnih arsenala”, ona je pomagala da se ratovi, pa tako i oni devedesetih u bivšoj Jugoslaviji, opravdaju, utemelje i, kasnije, opevaju. Tako su udžbenici istorije, koji su uvek pouzdano ogledalo za istraživanje društva i njegovih vrednosti, tokom poslednje dve decenije u Srbiji i susednim zemljama, postali i aktivni učesnici u kreiranju “novih društava” i “novih svesti”, u mnogo čemu čak i “avangarda”, jer su kao istorijske istine plasirali ideje koje su do tada bile marginalne.

To se, u prvom redu, može reći za najnoviju generaciju udžbenika koji su u upotrebi u Srbiji od 2002. godine. Interpretacije prošlosti koje su u njih unete pripadale su do tada jednoj uskoj i marginalnoj grupi mlađih istoričara koji su svoje karijere posvetili “istorijskom čišćenju” slike o četnicima i njihovoj ulozi u Drugom svetskom ratu. Njihova ranija aktivnost na tom polju imala je, bez sumnje, svoje poklonike, ali je ostajala zatvorena u krugovima koji su ideološki bliski četničkom pokretu i nije uspevala da bitnije utiče ni na istoriografiju, pa ni na promenu slike o Drugom svetskom ratu. Međutim, posle promene vlasti u Srbiji 2000. godine ta grupa je, bez javnog konkursa, dobila priliku da napiše nove udžbenike istorije za 8. razred osnovne i 4. razred srednje škole. Zbog monopola Zavoda za izdavanje udžbenika koji, bar kad je u pitanju istorija, u Srbiji još uvek traje, to su poslednjih godina i jedini udžbenici u kojima se izlaže istorija 20. veka. Jedan od najvećih problema s tim učilima nastao je upravo zbog toga što su interpretacije Drugog svetskog rata u njima doživele drastične transformacije koje imaju dimenzije potpune revizije prošlosti, čime je u istorijsku svest đaka u Srbiji uneta nova matrica mišljenja o odnosu između fašizma i antifašizma.

U udžbenicima koji su u Srbiji bili u upotrebi tokom 90-ih godina 20. veka Drugi svetski rat bio je predstavljen kroz specifičnu ideološku konfuziju koja je i inače obeležila vreme vladavine Slobodana Miloševića.¹  U tumačenje partizanskog i četničkog pokreta unet je specifičan i ambivalentan ideološki amalgam komunističke i nacionalističke ideologije, tako da je ranije nesporna slika Josipa Broza Tita i njegovog partizanskog pokreta bila mehanički spojena sa idealizovanom slikom Draže Mihailovića i njegovih četnika. Oba pokreta predstavljena su kao antifašistička, kao oni koji su se borili protiv nacističke okupacije. Time je drama građanskog rata bila u potpunosti potisnuta a pozicije dve zaraćene strane ostale su nejasne da bi se među njima mogao napraviti veštački balans, koji je trebalo da posluži kao tranziciono premošćavanje do neke buduće istorijske situacije koja bi omogućila i jasniji odnos prema Drugom svetskom ratu u Srbiji.

Ta situacija kao da je, bar za autore novih udžbenika, došla posle promena 2000. godine. Udžbenik istorije za završni razred srednjih škola (objavljen 2002)² i onaj za završni razred osnovnih škola (objavljen 2006)³  kao svoj prvenstveni zadatak stavili su reinterpretaciju i reviziju Drugog svetskog rata. Način na koji su ti događaji viđeni u ovim knjigama bili su direktno suprotni njihovim interpretacijama tokom komunističkog perioda. Najvažnija promena dogodila se u tretmanu četnika i partizana, s tim što je izmenjena i ocena kolaboracionističkog režima Milana Nedića. General Milan Nedić, predsednik srpske vlade pod okupacijom, predstavljen je kao čovek “velikog ugleda kod Srba”, koji je, kako piše, spasavao “biološku supstancu srpskog naroda”, jer je “smatrao da je Nemačka trenutno suviše moćna i da se sa okupatorom, kako bi se sprečilo dalje stradanje srpskog naroda – mora sarađivati. Zbog strahovitih odmazda nad civilima protivio se svim nepromišljenim pokretima protiv okupatorske vojske.”⁴  U novim udžbenicima bitno je ublažena i ocena uloge koju je imao Dimitrije Ljotić i njegov Srpski dobrovoljački korpus, koji su bili glavni pomagači SS jedinicama i Gestapu u masovnim hapšenjima i zločinima vršenim po Srbiji. U udžbenicima su, bez pominjanja njihove stvarne uloge, prikazani jednom rečenicom koja više skriva nego što otkriva: “njihov ideološki fanatizam bio je veći i od komunističkog”⁵ .

Ipak, najveći napor uložen je da bi se promenio lik četničkog vođe Draže Mihailovića i njegovih vojnih jedinica. Da bi četnici i partizani izmenili mesta kao good guys i bad guys bilo je potrebno učiniti duboke rezove na tri najvažnija pitanja: 1. pitanje tumačenja međusobnog odnosa četnika i partizana, 2. pitanje kolaboracije i 3. pitanje zločina nad civilima.

Suština tih promena bila je da se četnici prikažu kao istinski i jedini predstavnici srpskih nacionalnih interesa, koji su, iako, kako se u udžbeniku neprestano insistira, pokretači antifašističkog otpora, na kraju izdati od saveznika. Ta saveznička “izdaja” ostala je neobjašnjena, ali se pojavila kao jedino obrazloženje četničkog poraza. Četnici su prikazani kao jedini istinski pokret protiv okupatora, kao “jezgro srpskog građanskog otpora”, koji je, “za razliku od komunista koji su nameravali da podele srpski etnički prostor, pod srpskim zemljama, pored Srbije, podrazumevao Crnu Goru, celu Bosnu i Hercegovinu, deo Dalmacije uključujući i Dubrovnik i Zadar, ceo Srem uključujući Vukovar, Vinkovce i Dalj, Vojvodinu, Kosovo i Metohiju i južnu Srbiju (Makedoniju)”⁶ , čime su autori udžbenika iscrtali svoju željenu kartu etničkih granica.

Kada je reč o izmenama koje su unete u tumačenje odnosa četničkog i partizanskog pokreta, prikazano je da se radi o dva ravnopravna pokreta otpora, ali već čitav niz detalja otkriva koji je pokret ideološki bliži piscima udžbenika. Tako je, na primer, iako se navodi da su nastali istovremeno, prvi deo teksta posvećen četnicima, dok se tek posle nekoliko strana pojavljuju i partizani. Ili, još rečitiji primer: slika Josipa Broza Tita nalazi se tek na osmoj strani od početka lekcije posvećene Drugom svetskom ratu na tlu Jugoslavije. Takođe, u uporednim biografijama dvojice vođa, navodi se da je Dragoljub Mihailović bio čovek koji je obrazovan u Francuskoj i koji je voleo francusku književnost, dok je Tito kratko predstavljen kao “notorni agent Kominterne”⁷.

Da bi se prikrila suština građanskog rata u Srbiji i četnički napadi na slobodnu teritoriju koju su partizani stvorili u okolini Užica u leto 1941. godine, bilo je potrebno u velikoj meri izmeniti istorijske činjenice. Tako se govori o oslobođenoj teritoriji, ali se ni na jednom mestu ne navodi da su je vojno oslobodili partizani i držali je pod svojom vlašću, jer bi to značilo priznavanje partizanskog vojnog uspeha. Autorima je bilo važno da se taj deo ratne istorije iskoristi samo da bi se stvorio utisak da su partizani prvi napali četnike i time izazvali građanski rat a da se, pritom, prikrije činjenica da su četnici, zajedno sa nemačkim snagama, napali slobodnu teritoriju i time pomogli da dođe do kraja borbi u Srbiji.⁸

Sledeće pitanje koje je autorima udžbenika predstavljalo problem u interpretaciji jeste pitanje kolaboracije. Da bi se sa četnika skinula odgovornost kolaboracije, bilo je potrebno primeniti čitav niz retoričkih sredstava i prikriti veliki broj istorijskih činjenica. U prvom udžbeniku, koji je objavljen 2002. godine, primeri četničke kolaboracije nisu ni bili navedeni, ali se posle kritika u javnosti, u drugom udžbeniku, onom iz 2006. godine, pojavio čitav niz argumenata koji suštinski opravdavaju kolaboraciju. Jedan od tih argumenata jeste stalno insistiranje na tome da su svi učesnici u ratu na jugoslovenskom tlu kolaborirali sa okupatorskim snagama, čime je već unapred nabavljena indulgencija za četničku saradnju. To, međutim, autorima nije izgledalo dovoljno, pa su dodali i eksplicitno opravdanje takvog postupanja: “Među mnogim četničkim starešinama prevladalo je mišljenje da je italijanska vojska znatno manje opasna od ustaša i da stoga treba obustaviti dalju borbu. Italijanska okupacija bila je najbolje ‘ratno rešenje’ za očuvanje golog života Srba, naročito na prostoru Like, severne Dalmacije i Hercegovine, a italijanski vojnici najmanje zlo od svih zala s kojima su imali da se nose”, ili, na istom mestu, još jasnije: “Jedan četnički komandant iz Dalmacije pisao je Mihailoviću da bi rat sa Italijanima predstavljao početak potpune katastrofe srpskog naroda. Zato je on svesno zagovarao kolaboraciju sa njima, kao ‘jedan i jedini preostali put’ za spasavanje naroda, koji je u NDH već ‘iskrvavljen i slomljen’.”⁹

Kada je kolaboracija u pitanju, poseban problem za reinterpretaciju istorije autorima udžbenika predstavljala je bitka na Neretvi u kojoj su četnici zajedno sa italijanskim trupama sa brda napadali partizane koji su preko te reke prenosili ranjenike. Da bi se izbeglo objašnjenje te ratne situacije napisan je sledeći tekst: “Tako je nastao najdramatičniji trenutak između dve vojske i moralna dilema kod četničkih komandanata zbog sudbine narodnog zbega u slučaju da dođe do odsudne bitke. Kod partizanskih komandanata takve dileme nije bilo.”¹⁰ Kasniji napad četnika i italijanskih trupa na kolonu ranjenika nije pomenut.

S druge strane, partizanska kolaboracija prikazana je kao daleko uspešnija i sasvim drukčije motivisana. Sudeći po tekstu udžbenika, partizani nisu imali namere da sačuvaju narod kao četnici i nedićevci, već je navedeno da su oni ušli u saradnju s Nemcima radi jasnih vojnih interesa. Njihov prvi ratni cilj, reklo bi se sudeći po udžbeniku, bio je da poraze četnike, pa je tako saradnja sa okupatorima trebalo da posluži da bi “svoj glavni udar usmerili na četnike”¹¹. Na drugom mestu partizanska vojna strategija i saradnja s Nemcima prikazana je i kao ozbiljna ratna politika koja je ugrožavala i međusavezničke odnose i dogovore velikih sila. Partizani se, u tom delu teksta, više ne prikazuju samo kao neprijatelji četnika, već i kao protivnici savezničke Velike Britanije i kao snaga koja je imala za cilj da poremeti plan savezničkog iskrcavanja na Balkanu. Podrazumevajući da bi to iskrcavanje četnicima donelo pobedu u Drugom svetskom ratu, autori udžbenika navode: “Visoka partizanska delegacija predlagala je (Nemcima) obustavu neprijateljstava u obostranom interesu. A obostrani interes i partizana i Nemaca u tom trenutku bio je da ne dođe do iskrcavanja Engleza na Jadransku obalu.” Navedeno je da su partizani s Nemcima imali oko 40 sastanaka, kao i da je partizanska delegacija “putovala sa urednim ustaškim propusnicama i u nemačkoj pratnji”¹².

Treće pitanje koje je doživelo suštinske izmene u najnovijim udžbenicima jeste pitanje ratnih zločina. U prvom udžbeniku objavljenom posle promena 2000. godine bilo je navedeno da su partizani na oslobođenim teritorijama “hapsili, maltretirali i streljali ne samo one za koje je postojala sumnja da sarađuju sa okupatorom, već i one koji su bili potencijalni klasni neprijatelji”, dok se za četnike samo kaže da su ponegde i oni “učestvovali u nemilosrdnom građanskom ratu”¹³, ali se ne pominju njihovi zločini nad civilima nesrpskog porekla u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini. Posle kritika u javnosti, isti autori su u svom novom udžbeniku za 8. razred osnovne škole dodatno pojačali svoju poziciju. I dalje se ne navode četnički zločini nad drugim bivšim jugoslovenskim narodima, već isključivo, kako kažu, nad “komunističkim jatacima”, što, pretpostavlja se, samo po sebi daje iskupljenje. Podvučeno je i da su ta ubistva činile pobunjene četničke jedinice koje nisu bile ni pod čijom kontrolom. Uz to se dodaje da je jedna od “najprimenjivanijih mera zastrašivanja kod četnika bilo batinanje”¹⁴.

S druge strane, za partizane se kaže da su za sobom ostavljali “pasja groblja”, dakle neobeležene masovne grobove svojih protivnika, i da je u narodu postojao strah od partizana čiji su “preki sudovi i ne trepnuvši osuđivali ljude na smrt. (...) Tajna i javna ubistva uglednih ljudi i običnih seljaka, ubistva iz osvete, kao i onih članova KPJ koji su se tome suprotstavljali, bila su skoro svakodnevne pojave.”¹⁵

Sam kraj rata i partizanska pobeda opisani su u potpoglavlju čiji je naslov “Ofanziva na Srbiju”¹⁶, čime se već jasno stavlja do znanja da se nije radilo o onome što se donedavno zvalo oslobođenjem, već o “komunističkoj okupaciji”, čime je svim događajima dat potpuno suprotan predznak. Kao glavni razlog koji je doveo do partizanske pobede navedena je činjenica da su njih podržali saveznici, dok njihova brojčanost, organizacija i vojni uspesi nisu pomenuti. Ujedinjavanje snaga četnika, nedićevaca i ljotićevaca protiv partizana prilikom njihovog prelaska u Srbiju u leto i jesen 1944. godine objašnjeno je kao nužnost proistekla iz činjenice da su saveznici ostavili svoje stare saveznike četnike, priklonili se partizanima i time izazvali otpor jedinica Draže Mihailovića, nateravši ih na kolaboraciju: “prednost koju su saveznici dali partizanima učinila [je] da su se sada na istoj strani našle do tada politički veoma udaljene vojske: četnici, nedićevci i ljotićevci, Nemci i Bugari”¹⁷. Naglasak je, dakle, stavljen na odgovornost saveznika za četničku kolaboraciju i na, kako kažu autori, činjenicu da su te snage ranije bile “veoma udaljene”, čime je ponovo izbegnuto da se kolaboracija nazove svojim imenom i da se pokaže ideološka bliskost tih pokreta.

Budući da je četnički pokret u novim udžbenicima prikazan kao jedini koji je izražavao “srpske nacionalne interese”, i sam kraj Drugog svetskog rata dobio je sada sasvim izmenjen smisao. Srbija se, po novom udžbeniku, logično, porazom četnika, našla na strani poraženih u Drugom svetskom ratu, što nedvosmisleno kazuje završna, boldovana, rečenica dela udžbenika posvećenog Drugom svetskom ratu: “U Drugom svetskom ratu srpsko građanstvo bilo je uništeno, nacionalni pokret razbijen a inteligencija je doživela slom”¹⁸. Poraz četnika time je izjednačen s porazom Srbije, čime joj se oduzima njena partizanska i antifašistička tradicija, kao i činjenica da se, zajedno sa drugim jugoslovenskim narodima, našla na strani sila pobednica kao važan saveznik. Autori udžbenika bili su spremni, dakle, čak i da izmene ishod Drugog svetskog rata i da Srbiju stave na stranu poraženih da bi sproveli svoju ličnu, četnicima naklonjenu verziju događaja.

Dramatične izmene koje su doživela ne samo tumačenja prošlosti, već i sama prošlost, odnosno istorijske činjenice, dokazuju tezu iznetu na početku da je nastava istorije u Srbiji još uvek politička disciplina par excellence. Ideološka dvosmislenost Miloševićevog režima učinila je da je i samo viđenje prošlosti ostalo negde između komunističke i nacionalističke interpretacije, ili, češće, njihov spoj. Postmiloševićevske vlasti su, takođe, uprkos demokratskoj retorici, ostavile istoriju u ulozi svoje legitimacijske baze. Može se prihvatiti argument da svaka tranzicija traga za svojim istorijskim utemeljenjima i da je nastava istorije bila žrtva ideoloških tumaranja u većini postkomunističkih zemalja.

Ono što u srpskom slučaju posebno brine jeste identifikacija sa antidemokratskim vertikalama prošlosti, a kad je Drugi svetski rat u pitanju, sa onim strujama koje su se u tom ratu našle na strani gubitnika. Jasna je logika koja antijugoslovenstvo i antikomunizam pretvara u anti-antifašizam, što može biti opasan doprinos opštem ideološkom i političkom lutanju Srbije. Ipak, još više brine činjenica da nastava istorije i dalje može biti područje najvećih manipulacija, pa čak i da udžbenici mogu imati, da tako kažemo, avangardnu ulogu. Radi se o tome da su ovakve interpretacije nastanka Jugoslavije i Drugog svetskog rata ušle u udžbenike pre nego što su se pojavile u naučnoj istoriografiji, što nije uobičajeni put. Uz to, udžbenici istorije postali su i politička prethodnica. Tako je, u Narodnoj skupštini, posle usvajanja zakona u kome se izjednačavaju četnici i partizani, na pitanje novinara na kojim naučnim činjenicama se temelji takva politička odluka, jedan uticajni poslanik tada vladajuće stranke Vojislava Koštunice odgovorio da to piše i u udžbenicima za osnovnu školu. Tako su udžbenici postali više od prostora za manipulaciju prošlošću, postali su argument u političkoj borbi, čime su se još više udaljili od svoje obrazovne funkcije.

Dubravka Stojanović
profesorka na Katedri za istoriju Filozofskog fakulteta u Beogradu
Revizija revizije; “1941” u udžbenicima istorije u Srbiji, strane 157-163
Kultura sjećanja: 1941. ; Disput, Zagreb 2008.
Akuzativ, 07.04.2015.

1 O tome vidi: D. Stojanović, “Udžbenici istorije kao ogledalo vremena”, u: Ratništvo, patriotizam, patrijarhalnost, ur. V. Pešić, R. Rosandić, Beograd 1994.
2 K. Nikolić, M. Pavlović, N. Žutić, Z. Špadijer, Istorija za 3. i 4. razred srednjih škola, Beograd 2002.
3 K. Nikolić, S. Rajić, N. Jovanović, Istorija za 8. razred osnovne škole, Beograd 2006.
4 Istorija za 4. razred, str. 173.
5 Isto.
6 Isto, str. 175.
7 Isto, str. 168-169.
8 Istorija za 8. razred, str. 143-144.
9 Isto, str. 153.
10 Istorija za 4. razred, str. 188-189.
11 Istorija za 8. razred, str. 154.
12 Isto.
13 Istorija za 4. razred, str. 186
14 Istorija za 8. razred, str. 152.
15 Isto.
16 Isto, str. 156.
17 Isto.
18 Isto, str. 159