Srđan Milošević: ISTORIJA PRED SUDOM

Autor: Srđan Milošević

OPŠTI KONTEKST REHABILITACIJA

Rehabilitacije ličnosti osuđenih posle Drugog svetskog rata od strane komunističkih vlasti zbog stvarne ili navodne izdaje, zločina i saradnje s okupatorom zaslužuju istoriografsko istraživanje, pošto neke od tih rehabilitacija imaju izražen javni značaj. O njima izveštavaju mediji, organizuju se rasprave, diskutuje se na forumima na internetu. U zavisnosti od ličnosti o čijoj se rehabilitaciji radi, javnost je u manjoj ili većoj meri obaveštena o detaljima procesa. Prema pisanju lista Danas, do avgusta 2012. godine u Srbiji je doneto oko 2000 rešenja o rehabilitaciji, pri čemu nisu sva rešenja u vezi s problematikom Drugog svetskog rata.

Na samom početku ukratko se treba osvrnuti i na širi kontekst u kojem se odvijaju rehabilitacije. Taj kontekst obeležen je, pre svega, likvidacijom socijalizma i uspostavljanjem državno-tajkunskog sistema “permanentne tranzicije” zasnovanog na više nego nepravednoj, pa ponegde i protivpravnoj redistribuciji dobara stvaranih prethodnih decenija. Zato je taj kontekst zahtevao uporno održavanje ideološke mantre koja omogućava i normalizuje rezultate kriminalne tranzicije, koja još uvek traje i čiji je jedini do sada vidljivi rezultat (sasvim u skladu sa načinom na koji se tranzicija odvija i njenom ideološkom motivacijom) enormno osiromašenje građana i njihova ideološka indoktriniranost ispraznim, ali i dalje uporno delotvornim “nacionalnim temama”.

Ta “permanentna tranzicija” i “promena epohalne svesti” koja tu tranziciju ideološki pokreće i legitimiše predstavlja opšti kontekst u kojem se odvijaju sudske rehabilitacije protivnika Narodnooslobodilačkog pokreta iz Drugog svetskog rata i protivnika poretka koji je iz partizanske borbe nastao posle završetka rata. Zato se rehabilitacije s pravom mogu smatrati logičnim mehanizmom samoodržavanja jedne ideološke orijentacije, koja je, u svojoj suštini, rehabilitacija delovanja i ideja onih istorijskih ličnosti koje sada dobijaju i sudsku “satisfakciju”, uz očekivanu restituciju, koja će uslediti ako (ili kada) se zadovolje ambicije trenutnih stvarnih “dobitnika tranzicije”.

Ukratko, u ukupnom društvenom kontekstu, u kojem se parodira vladavina prava i u kojem se proklamovane vrednosti liberalnog društva (uključujući i samu srž tranzicije ka liberalnom poretku – restituciju svojinskih prava) u stvarnosti samo selektivno primenjuju, jedini stabilni činilac društvene kohezije ostaje ideologija, pa otuda i takav zamah rehabilitacija kao onog oblika pravne prakse koji “ništa ne košta, a puno vredi” za održavanje ideološkog naboja u društvu. Ukratko, ovakva tranzicija i ovakva ideološka konstelacija međusobno se održavaju i jedna je uslov za drugu.

Sve ovo povezano je, ponovo u jednom reverzibilnom odnosu, sa izmenom pogleda na prošlost, koja je u korenu ideološkog opravdanja trenutnog društvenog poretka. Ta promena nije došla sama od sebe i u njoj je značajnu ulogu igrala i istoriografija. Bar od sredine osamdesetih godina talas revizionističke istoriografije i pseudoistoriografije zapljusnuo je gotovo sve periode prošlosti, od antičke, preko srednjovekovne do savremene. Rehabilitacije su istovremeno i generator i posledica tog istorijskog revizionizma. I metodi i motivacija tog revizionističkog talasa su izvannaučni, a odbacivanje gotovo svega što su bila dostignuća istoriografije socijalističkog perioda bezmalo је potpuno.

Drugim rečima, vidljivo je jedinstvo, sinhronost i manja ili veća međusobna zavisnost zaokreta u političko-ideološkoj sferi (između ostalog, i u pravu), zatim ekonomskoj (neregularna privatizacija) i kulturnoj sferi (između ostalog i u istoriografiji), uz svojevrsnu proizvodnju konfuzije u svakoj od navedenih sfera, zbog koje se od tranzicije dobila samo kriminalna redistribucija dobara, licemerno selektivna pravda i kulturni model zasnovan na voluntarizmu i iracionalnosti.

UPOREDNA PRAKSA REHABILITACIJA U BIVŠIM SOCIJALISTIČKIM ZEMLJAMA

Treba napomenuti da su rehabilitacije istorijskih ličnosti iz Drugog svetskog rata pojava koja prevazilazi okvire Srbije, prisutna u svim zemljama, osobito u Istočnoj Evropi postsocijalističke epohe. Rehabilitacije bi, prema ideološkom i pravnom shvatanju, trebalo da budu deo procesa dostizanja “tranzicione pravde”. One su, međutim, pretvorene u mehanizam za obračun s “nepoželjnom” prošlošću, do takve mere da se stiče utisak kako se rehabilitacijom svega i svakoga ko je bio ideološki protivnik socijalizma pre svega radi na diskreditovanju jedne poluvekovne epohe, a ne na etički motivisanom otklanjanju eventualne nepravde prema pojedincima.

Rehabilitacije ličnosti koje su u vreme komunističke vlasti u zemljama istočne Evrope bile osuđivane ili na neki drugi način gonjene od strane režima javljaju se u nekoliko formi: javna nezvanična rehabilitacija (javne tribine, udruženja građana, crkvene mise i liturgije, okupljanja ekstremističkih marginalnih grupa i sl.), istoriografska rehabilitacija (naučna i publicistička istoriografija, medijska istoriografija, istorijski roman i sl.) i zvanična rehabilitacija. Nekada su svi ovi načini zastupljeni kao svojevrsne “faze” u procesu rehabilitacije, nekada se odvijaju sinhrono, a nekada je reč samo o jednoj od navedenih formi. Međutim, tek kada se ovako složi “tipologija” rehabilitacija, vi dljivo je o kakvom je procesu reč i koliko je duboko taj proces ukor  enjen u društvu i da je, shodno tome, njegovo svođenje sa mo na pravnu dimenziju zapravo redukcionističko.

Kada je reč o javnoj nezvaničnoj rehabilitaciji, treba napomenuti da gotovo nema istorijske ličnosti javno osuđivane u vreme socijalizma a da ta ličnost danas u izvesnim krugovima ne uživa podršku i da se na nju u pojedinim okvirima ne čuva uspomena. Tu je najčešće reč o via facti rehabilitacijama, ponekad vezanim za vrlo uzan krug poštovalaca te ličnosti, koji su o njoj javno progovorili kao o “žrtvi komunističke represije”. Ovaj vid rehabilitacija se odnosi i na pojedince koji nisu bili formalno osuđeni, ali su nosili “javni žig” zbog nedostojnog delovanja tokom Drugog svetskog rata.

Drugi vid rehabilitacije je istoriografska rehabilitacija, koja se odvija kroz propagandu, publicističku, ali i naučnu istoriografiju, kroz beletristiku, televizijske i druge medijske reportaže sa istoriografskim sadržajima. Ona je neodvojiva od koncepta istoriografskog revizionizma i odnosi se na ličnosti čije se delovanje manje ili više radikalno pokušava prevrednovati, što takođe neretko ima javni odjek, iako on može biti sasvim ograničen.

Nešto je složenija situacija sa oficijelnim rehabilitacijama. Da bi se one sprovele, potrebno je postojanje odgovarajućih zakonskih propisa, kao i vođenje sudskog postupka, odnosno odgovarajuća odluka ili gest nekog državnog organa (na primer, zakonodavnog tela, vlade, šefa države). U zavisnosti od javnog značaja koji se prepoznaje u rehabilitovanoj ličnosti, odjek oficijelne rehabilitacije te ličnosti u društvu je različitog intenziteta: može joj se dati veliki publicitet, a može ostati u krugu samo neposredno zainteresovanih članova porodice, potomaka i poštovalaca.

Kada je reč o ličnostima povezanim sa događajima iz Drugog svetskog rata, u istočnoj Evropi, posle sloma socijalizma, široko su rasprostranjene sve navedene vrste rehabilitacija. Može se navesti veći broj primera.

U Rumuniji je sud 2006. godine delimično rehabilitovao Jona Antoneskua i članove njegove vlade, oslobađajući ih, odista, samo nekih optužbi (delimična rehabilitacija). Naime, sud u Bukureštu je, u obnovljenom procesu, doneo odluku da je u vezi sa zločinom protiv mira (napad na Jugoslaviju i Grčku), kao i progonima u Rumuniji u toku rata, Antonesku zajedno sa još dvadeset jednim saradnikom ispravno osuđen, čime njegova rehabilitacija nije bila potpuna. Međutim, ime Antoneskua ponele su neke ulice, a nezvanična javna rehabilitacija je potpuno preovladala u društvu, prevashodno na talasu antisovjetske ideološke matrice. Ipak, 2008. godine ova delimična rehabilitacija je poništena.

Jedan od upečatljivijih primera rehabilitacija јeste, svakako, i veličanje Mikloša Hortija u Mađarskoj, gde njegovo ime već dobija vidno mesto u javnom prostoru (nazivi ulica, trgova). Njegova rehabilitacija je doživela potpun trijumf kada je Horti 1993. godine svečano sahranjen uz počasti. I ova rehabilitacija faktički je podržana od strane države, iako nije bilo nikakvih formalnih odluka, budući da Horti nikada i nije osuđen.

U Ukrajini je posle raspada SSSR takođe došlo do rehabilitacije nacističkih saradnika, kao što su Roman Šuhevič i Stepan Bandera. Iza ovih rehabilitacija država je stala na taj način što je predsednik Ukrajine Viktor Juščenko 2007. i 2010. proglasio pomenutu dvojicu za “heroje Ukrajine”, što je najveće priznanje koje se može dobiti u ovoj zemlji. Međutim, po preuzimanju predsedničke dužnosti, novi predsednik Janukovič je januara 2011. poništio imenovanje Bandere za “heroja Ukrajine”, a avgusta 2011. sud je poništio i imenovanje Šuheviča, što nikako nije zaustavilo polemike u vezi s ovim pitanjem. Prethodno je reagovao i Savet Evrope, izražavajući u rezoluciji od 25. februara 2010. godine nezadovoljstvo zbog rehabilitacije Bandere.

U pogledu zanemarivanja mračne suštine istorijske uloge koje su pojedine ličnosti koje se danas rehabilituju igrale najdalje se otišlo u baltičkim državama Estoniji, Letoniji i Litvaniji. U njima se čak održavaju javne ceremonije veterana SS jedinica. Antisovjetski narativ u ovim zemljama je toliko jak da se estonski pripadnici jedinica nemačkog Vermahta predstavljaju kao borci za nezavisnost, a odnos države u mnogo čemu je ambivalentan prema fašističkom nasleđu, ali mu se uglavnom povlađuje, uz isticanje da je reč o borcima protiv “sovjetske okupacije”. Ipak, vlade ovih država, makar i nevoljno, reaguju na povremene kritike koje dobijaju od evropskih institucija. Pored pomenutog slučaja Ukrajine, u Estoniji je, na primer, uz velike otpore, srušen spomenik podignut u čast vojnika SS legije, a u Letoniji je 2000, posle dve godine proslavljanja, ukinut Dan Legije, nacionalni praznik koji se 1998. i 1999. obeležavao kao dan kada su dve letonske SS Divizije združeno dejstvovale protiv Crvene armije. Međutim, fašističke manifestacije se nastavljaju, a narativ o pripadnicima SS jedinica kao nacionalnim herojima i dalje opstaje.

Stav i poruka evropskih institucija u pogledu rehabilitacija u Istočnoj Evropi nije uvek do kraja jasan i pokazuje ambivalentnost koja ostavlja širok prostor za manipulaciju i ideološke zloupotrebe, pre svega, u zemljama Istočne Evrope. Famozna rezolucija EP iz aprila 2009. godine, kojom se osuđuje totalitarno nasleđe, pretvorila se gotovo isključivo u “lov na veštice” komunističke prošlosti, budući da se totalitarnom prošlošću u praksi smatra samo period socijalizma, dok se fašistička prošlost relativizuje pa i rehabilituje.

U zemljama “naslednicama” nekadašnje Jugoslavije takođe su vidljivi manje ili više uspešni pokušaji da se rehabilituju ličnosti čija se javna ili formalna osuda od strane komunističkog režima ili čak pogibija smatraju isključivo ideološki motivisanim. U Hrvatskoj je, na primer, 2003. godine zabeležen jedan slučaj da je sud rehabilitovao pripadnika ustaškog pokreta Tiasa Mortiđiju, urednika jednog od najtiražnijih nedeljnika u NDH, ali su svi ostali pokušaji rehabilitacije ustaša pred sudovima propali. Ipak, prema Zakonu o invalidskom i penzijskom osiguranju, svim preživelim pripadnicima domobranskih, ali i ustaških jedinica, redovno se od 1993. godine isplaćuju penzije kao pripadnicima “domovinske vojske”. Pored toga, saborskom deklaracijom od 14. februara 1992. godine rehabilitovan je i kardinal Alojzije Stepinac.

Kao što se lako može uočiti, svaka od navedenih država ima određene specifičnosti u pogledu načina na koji se odnosi prema nasleđu prošlosti i svaka na svoj način sprovodi rehabilitacije. Razlike postoje u pogledu toga koliko se “dubinski” zahvata kada je reč o rehabilitacijama, pri čemu se kao svojevrsna pravilnost uočava da je kriterijum za rehabilitaciju sve niži idući ka istoku, odnosno da što je iskustvo sa Sovjetskim Savezom bilo neposrednije, to su i rehabilitacije sve kontroverznijih ličnosti, pa čak i deklarisanih fašista, više moguće. Zapravo, nekadašnji sovjetski pritisak služi kao legitimacija sopstvenog (i nekadašnjeg i savremenog) nacionalizma i fašizma.

Posebno je važno istaći činjenicu da iza sudskih ili drugih oficijelnih rehabilitacija stoji autoritet države, budući da se one odvijaju u skladu sa zakonima koje donosi država i pred sudovima kao državnim organima, odnosno na osnovu odluka drugih državnih organa ili bar uz njihovu blagonaklonu podršku. Međutim, takođe treba podvući da su, kako je već pokazano, neke od najspornijih oficijelnih rehabilitacija u nekim zemljama poništene, ali je javna rehabilitacija, kako se čini, čvrsto ukorenjena u navedenim društvima. U tom smislu, poništavanje raznih oblika zvanične rehabilitacije ne sprečava pojedine predstavnike državnih institucija da učestvuju na komemoracijama nekadašnjih kolaboracionista i fašista.

SLUČAJ SRBIJE

Nijedna od država nastalih na prostoru bivše Jugoslavije nije izvela tako temeljan obračun sa antifašizmom Narodnooslobodilačkog pokreta kao Srbija. Praktično u svim državama naslednicama Jugoslavije, osim u Srbiji, postoje, makar i samo simbolički, državni praznici ili drugi vidljivi oblici komemoracije partizanske antifašističke borbe. U Srbiji je sve to nestalo, osim što je ostala, čini se, kao slučajno, poneka ulica, trg ili škola. Iako ima sopstvene antifašističke tradicije, Srbija se opredelila da kao praznik koji proslavlja antifašističku borbu obeležava 9. maj, Dan pobede, što je, zapravo, međunarodni praznik, koji je u socijalističkoj Jugoslaviji takođe obeležavan, pa je to jedina veza sa prethodnom tradicijom.

Pored toga, kada je reč o Srbiji, postoje još nekolike pojedinosti koje nju u načelu odvajaju od primera koji su do sada ovde navedeni. Pre svega, u Srbiji postoji najveći stepen neosetljivosti na kritike koje su usmerene protiv rehabilitacije kolaboracionista. Kao ni drugde na prostoru bivše Jugoslavije, glavni nosioci kolaboracije i odgovorni za brojne zločine nad civilnim stanovništvom i nad zarobljenim partizanima i komunistima ni u Srbiji do danas nisu zvanično rehabilitovani, iako se dogodila njihova javna, pa i istoriografska rehabilitacija.

Ipak, zahtevi za njihovom rehabilitacijom podneti su nadležnim sudovima, budući da se zvanična rehabilitacija u Srbiji odvija putem sudskih postupaka. Najviše rangirani predstavnici kolaboracionističkih struktura koji su rehabilitovani u Srbiji su ministar Momčilo Janković, kao i general Aleksandar Stojanović. Pored njih, rehabilitovana su, primera radi, i dvojica kvislinških žandarma koje je 7. jula 1941. godine u Beloj Crkvi ubio Žikica Jovanović Španac.

Pravni osnov za rehabilitacije u Srbiji predstavlja Zakon o rehabilitaciji. Prvi Zakon o rehabilitaciji Narodna skupština Republike Srbije usvojila je 2006. godine. Iako se vremenski okvir unutar kojeg zakonodavac pretpostavlja da se moglo dogoditi da nečija prava budu ugrožena na način koji bi podrazumevao pravo na rehabilitaciju po odredbama ovog zakona prostire u rasponu od 6. aprila 1941. godine do dana donošenja zakona, ipak je jasno da je u fokusu zakonodavca bio ratni i socijalistički period. Zakon je tako napisan da pretpostavlja a priori kriminalni karakter narodnooslobodilačkog pokreta i posleratnog režima, uz istovremeno omogućavanje rehabilitacije kolaboracionista, na šta su, kao na negativnu stranu predloga, tokom skupštinske rasprave o Zakonu aprila 2006. godine ukazivali jedino poslanici Socijalističke partije Srbije. Više nego kada je reč o ratnom periodu, Zakon se, prema obrazloženju zakonodavca, odnosi na period socijalizma posle 1945. godine. U tom smislu, u obrazloženju nacrta Zakona, kao ratio legis, Vlada je dala sledeće tumačenje: “Donošenje Zakona o rehabilitaciji je obaveza demokratske Srbije. Mnoštvo lјudi ubijeno je i na drugi način kažnjeno bez suđenja ili nevino osuđeno jedino zbog tzv. klasnog pripadništva ili drukčijih političkih pogleda i ideala od onih koji su bili proglašeni jedino dozvolјenim i jedino mogućim. Donošenje Zakona o rehabilitaciji predstavlja jedan od načina odlučnog raskida sa našom autoritarnom prošlošću i veoma bitan moralni čin kojim se iz komunizma prelazi u demokratsko i liberalno, savremeno društvo.” Zakonodavac je još jednom podvukao da je do nezakonitog lišavanja prava dolazilo “najčešće zbog tzv. klasne pripadnosti”.

Međutim, kako bi se postigao utisak o nekakvoj neutralnosti predlagača, Zakon je napisan tako da zapravo pokriva sve ideološki i politički motivisane progone u periodu od 6. aprila 1941. do dana njegovog donošenja, 17. aprila 2006. godine. Time je Vlada Srbije kao predlagač Zakona predvidela makar i načelnu mogućnost da je politički i ideološki motivisanih lišavanja prava bilo sve do dana donošenja Zakona, a da ih više nema niti ih može biti posle njegovog donošenja. Prema rečima tadašnjeg ministra pravde Zorana Stojkovića, u Zakonu “jasno piše da će važiti za ceo period do stupanja na snagu, govorim i za sadašnji period”. Time je, u suštini, obesmišljeno ono što je navedeno kao ratio legis, ali se u sudskoj praksi pokazalo da su po odredbama Zakona ipak bila rehabilitovana gotovo isključivo lica koja su organi Narodnooslobodilačkog pokreta ili komunističke vlasti tokom i posle završetka Drugog svetskog rata osudile na vremenske kazne, pogubile ili na drugi način sudski ili administrativno kaznile, koje je Državna komisija za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača proglasila za zločince i izdajnike ili koje je komunistička vlast izložila represiji bez odgovarajućih odluka. Jedino odstupanje od ove pravilnosti (kada je reč o periodu Drugog svetskog rata) jeste rehabilitacija partizanke Roksande Lišančić, koju su 1943. godine ubili četnici i koju je Viši sud u Čačku rehabilitovao kao žrtvu ideološki i politički motivisanog zločina.

Zbog velikih manjkavosti, Zakon o rehabilitaciji iz 2006. godine nije bio odgovarajući, pa je decembra 2011. godine usvojen novi zakon koji je regulisao ovu pravnu problematiku. Budući da je knez Pavle Karađorđević rehabilitovan prema odredbama zakona iz 2006. godine, ovde neće biti detaljnije reči o zakonu iz 2011. godine. Ipak, interesantno je pomenuti da neki pojedinci koji su rehabilitovani po zakonu iz 2006. godine primenom propisa iz zakona iz 2011. godine ne bi ni mogli da budu rehabilitovani.

Slučaj kneza Pavla, kao i slučajevi Radenka Stankovića, Dragiše Cvetkovića i Milana Antića, specifični su utoliko što su oni, neposredno posle pristupanja Jugoslavije Trojnom paktu, zbačeni sa vlasti, tako da se u pogledu odgovornosti ne mogu porediti sa, primera radi, Hortijem, Antoneskuom ili Nedićem. Ipak, pažnju istoričara zaokuplja ideološki kontekst u kojem se rehabilitacije vrše, njihova “istorijska” motivacija, kao i sadržaj “istorijske” argumentacije, kojom se pokušava legitimisati izgradnja vrednosnog sistema u kojem je, pozivanjem na zločine počinjene od strane jedinica Narodnooslobodilačkog pokreta, kao i na nesumnjivo brojne voluntarističke i nedovoljno pravno utemeljene postupke partizana tokom rata i komunističke vlasti posle njegovog završetka, kompromitovana i kriminalizovana celokupna borba za oslobođenje zemlje.

Drugim rečima, ideološki pretekst rehabilitacija u Srbiji nema mnogo veze sa konceptom tranzicione pravde, već pre svega sa “namirivanjem ideoloških računa”.

Srđan Milošević ISTORIJA PRED SUDOM, strane 15-25
Edicija REČ, knjiga xx, Beograd 2013, Izdavač: Fabrika knjiga
Napomena: Fusnote izostavljene
Akuzativ, 12.10.2015.