Srbi i Rusi: braća ili nešto sasvim drugo?

Tradicija je ideološki konstrukt koji se prilagođava političkoj potrebi. Dok je u Evropi ona duboko integrisana u konzervativnu političku misao (od Thomasa Hobbesa do Margaret Thatcher), u Srbiji, gde politiku ne pokreće ni intelektualni diskurs ni politička ideologija, tradicija je stožer jedne klerikalno-parohijalne sprege čija je jedina svrha održavanje izolacije i opstanak patrilinearnog ustrojstva. Kada bi tradicija zaista postojala u onom obliku kakvom je zamišljaju njeni pobornici — kao nepromenjeno trajanje; kao prenošenje kroz vekove kulturnih matrica koje utiču na formiranje etničkih i nacionalnih identiteta — onda bi većina Srba, Crnogoraca, Bugara i Grka danas imali afinitet prema Turcima. Jer skoro sve što nazivaju svojom tradicijom potiče iz Otomanske imperije; jezici su im izgrađeni na turskom rečniku a ‘nacionalni’ proizvodi, od kulinarstva, muzike i plesa do ‘narodne nošnje’ sasvim su turski. Čak su im i ‘nacionalne’ crkve izgrađene na temeljima i principima postavljenim u Otomanskoj imperiji gde su od malih feudalnih ili dinastičkih crkava izrasle u državne institucije kakve ih znamo danas. Nikada srpska crkva (Pećka patrijaršija) nije bila moćnija nego u ‘tursko’ doba gde je stasala kao institucija Otomanske države; obasuta privilegijama i sa ingerencijama koje su se protezale sve do Budima, stajala je u prvim redovima odbrane islamske imperije od katoličke Evrope.

Uprkos tako dubokim istorijskim vezama i srodnosti sa Turcima Srbi téže Rusiji, dalekoj zemlji sa kojom nemaju mnogo toga zajedničkog — ni političku istoriju ni kulturne specifičnosti. Nemaju Srbi i Rusi ni u religiji mnogo toga što bi ih povezivalo. Njihove crkve povezuju samo minorna i za većinu ljudi sasvim nebitna dogmatska pitanja. Izvan toga, one su zasebne i autohtone institucije; kao ostale etničko-nacionalne (pravoslavne) crkve one su sastavni deo aparata vlasti: državne institucije u službi svojih političkih elita. Kada su se u istoriji susretale, poklapale su se tamo gde je to služilo (uglavnom) ruskom političkom interesu. Zaista, ruska podrška Srbiji, uvek velika na rečima, neizostavno je bila u funkciji razračunavanja sa suparničkim silama — u vreme Istočnog pitanja sa Habsburškom monarhijom, Velikom Britanijom i Otomanskom imperijom a danas tokom postkomunističkog prestrojavanja (koje u Srbiji još uvek traje) sa Evropskom unijom i Sjedinjenim državama.

To naravno ništa loše ne govori o Rusima već o Srbima koji nemoć u traganju za sopstvenim identitetom prikrivaju zamišljenim lojalnostima i bratstvima dok zanemaruju bliska kulturna okruženja iz kojih su nastali i kao nacija i kao država. Reč je o blagotvornom centralnoevropskom okruženju koje je iznedrilo srpsku književnost, umetnost i nauku i gde je, u skladu sa idealima romantičnog nacionalizma, nastala ideja o srpskoj državi i naciji. To je međutim prikriveno u narativu kojim se indoktrinira srpska populacija već od osnovne škole (pod nazivom ‘istorija'). Taj narativ, iznedren u klerikalno-parohijalnim krugovima, srpski identitet vezuje za crkvu i religiju umesto za kulturne specifičnosti i državotvornost kao kod evropskih naroda. Rusija u tom srpskom narativu figurira kao duhovno izvorište i zaštitnik a Evropa kao nužno zlo. Međutim, kolevka srpske kulture je u Beču i Budimpešti, a ne u Moskvi ili Petrogradu. To ostaje istorijska istina uprkos svim pokušajima da se Srbija pomeri u Aziju.

Dramatičan raskorak između tog konstruisanog narativa s jedne strane i istorijske istine s druge, dovodi Srbe u stanje permanentnog konflikta sa okruženjem i bezmalo čitavom Zapadnom civilizacijom. Rusi naravno tu srpsku konfuziju identiteta pothranjuju još od sredine devetnaestog veka kada su slavofilski agitatori u službi ruske ekspanzionističke politike počeli da huškaju Srbe protiv suseda i velikih sila. Najpoznatiji takav agitator bio je Aleksej Komijakov, ideolog slavofilstva i potpisnik neslavnog ‘pisma Srbima’ koje javno poziva Srbe da okrenu leđa Evropi i okrenu se Rusiji. Jedan vek kasnije, delo Komijakova su nastavili diplomatski emisari poput ambasadora Konuzina čija je uloga velikog brata i zaštitnika srpskog naroda pažljivo režirana i prilagođena duboko mitskom mentalitetu srpske kasabe.

Odnos Rusa prema Srbima najbolje pokazuju nedavne tužne scene srpske sirotinje koja ljubi ruku ruskom emisaru i klanja mu se kao svecu i gospodaru. Taj izliv srednjovekovnog sujeverja i podaništva teško da ima paralele među hrišćanskim i modernim narodima. Za takvo stanje srpskog sužanjstva naravno nisu krivi Rusi; nije kriv ni narod, nepripitomljen i ogrezao u sujeverju i nemoralu, već lokalni njegovi gospodari kojima odgovara to duboko usađeno podaništvo i misticizam. Rusi, s druge strane, to idolopoklonstvo održavaju pažljivo sročenim izjavama poput one Konuzinove o ‘osam stotina godina (sic) prijateljstva’ Srbije i Rusije kao i njegovoj famoznoj ‘potrazi za Srbima’ usred Beograda, prva kao direktna pretnja povodom nagoveštaja srpskog približavanja NATO-u a druga kao kalkulisana uvreda; takve izjave su kod populacije nenaviknute na (kritičko) razmišljanje potvrda tradicionalnog i bratskog i búde strahopoštovanje. Kod srpskih političkih elita, s druge strane, željnih vlasti i ogrezlih u populizmu, takvi impulsi su uvek bili izgovor da bezglavo jurišaju uvereni da odmah iza njih galopira ruska konjica.

Ferdinand Mesmer
Preneto sa: Agitpop