Jednodimenzionalni svijet kiča

Dvadeseto stoljeće je donijelo nova revolucionarna naučna otkrića i veliki tehnološki razvoj, ubrzan implozijom civilizacije u dva svjetska rata. Istorija umjetnosti 20. stoljeća je istorija beskrajnih mogućnosti i potrage za novim standardima, od kojih je svaki prethodni bio pregažen onim koji mu je slijedio. Obilježen je i ratom na prostorima bivše Jugoslavije, krajem stoljeća, otkrivši sve najniže ljudske porive, odsustvo bilo kakvih inhibicija u ispoljavanju mračnog dijela ljudske prirode, sve praćeno sunovratom estetskih, kulturnih, naučnih i obrazovnih vrijednosti i njihovom zloupotrebom.

Savremeni varvari

Jednodimenzionalni svijet, o kojem je prije pola stoleća pisao Herbert Markuze, je svijet iz kog je nestao (za samo nekoliko decenija) stoljećima formirani sistem opšteprihvaćenih vrijednosti; više nema umjetnosti i nema morala, razložio se temelj na kojem su počivale estetske i etičke vrijednosti a bez kojih naš svijet i jeste takav kakav danas jeste. Varvarima u Rimu bilo je potrebno samo nekoliko decenija da postanu građani Rima i usklade svoj način života i kulturu načinu života i kulturi Rimljana, ne rastačući rimske institucije; savremeni varvari uništavaju svaku ideju društva sa sviješću o potrebi kulture i njenoj važnosti, uvjereni su da sve počinje od njih, da su oni, samo oni i njima slični, ti koji određuju, polazeći od sopstvenog neukusa, dominantnu „estetiku“ društvu, poduprtu velikim uticajem koji obezbjeđuju količinom sumnjivo stečenog novca. Za doživljaj umjetnosti treba imati posebno osjećanje, ako čovjek to ne posjeduje njemu umjetnost ne može ništa saopštiti, kao što se ni slijepom čoveku ne mogu pokazivati vidici, kaže J.B.Dibo.

Da bi se neko djelo odredilo kao umjetničko neophodno je da prethodno već imamo pojam umjetnosti; opšta je definicija da je umjetnost ljudska djelatnost ili proizvod ljudske djelatnosti koja ima za cilj stimulisanje ljudskih čula kao i ljudskog uma i duha; prema tome, umjetnost je aktivnost, objekat ili skup aktivnosti i objekata stvorenih sa namjerom da se prenesu emocije ili/i ideje.

Svijest o teškoći da se pojmovno odredi fenomen umjetnosti uočljiva je već kod Platona. On određuje umjetnost kao čisti privid i, s filozofskog stanovišta, ona je nešto beznačajno, a to objašnjava time što je ideja lijepog iznad svih ostalih ideja a svaka ideja iznad realnog predmeta. Sa antropološke strane gledišta umjetnost često nekim univerzalnim jezikom prenosi ideje i koncepte sa generacije na generaciju. Interpretacija ovog jezika je veoma subjektivna i zavisi od konteksta i perspektive posmatrača.

Masovna (ne)kultura kao predigra

Nešto što stimuliše samo čula ili samo um, ili kad mu je cilj nešto drugo, ne smatra se umjetnošću. U društvenom kontekstu, umjetnost može poslužiti za formiranje javnog mišljenja. U prošlosti je umjetnost često korišćena i u propagandne svrhe, bilo da su korišćena umjetnička djela (Hitler - Vagner) bilo umjetnički surogati. Obzirom na ciljeve i objekte na koje se želi ostvariti uticaj, sa istim ciljem se može koristiti i kulturno djelo ali i tzv. masovna kultura bez ikakve vrijednosti u stvaranju populističke atmosfere u društvu i njeno korišćenje u političke svrhe.

Na ovim prostorima je svima dobro poznato kako su se dopunjavali u doba Slobodana Miloševića nacionalistička i ekspanzionistička politika i patos u hiperproduktivnoj masovnoj (ne)kulturi. Neki teoretičari čak tvrde da je tadašnja masovna (ne)kultura bila humus, predigra u kasnijim nacionalističkim divljanjima i ratnim zločinima kao krajnjoj konsekvenci.

I pored toga što se smatra da je kič vječan, stalno prisutan u čovjekovom stvaralaštvu, on, ipak, ima svoja razdoblja cvjetanja. Kič se smatra proizvodom industrijske revolucije, koja je novopridošlim urbanim masama obezbijedila opštu pismenost i obrazovanje ali ne i utemeljenje u vrijednostima civilizacije. Seljaci su naselili gradove u kojima su naučili da čitaju i pišu ali ne, kao varvari u starom Rimu, i da prihvate urbano i njegove kulturne vrijednosti. Tako se može reći, u sociološkom smislu, da kič proizilazi iz obezličenog i osiromašenog života masa. U etičkom poretku, kič je neposredno povezan sa destruktivnim stranama ljudske prirode, sa zlom. U religijskom pogledu se smatra da ova pošast ne može zaobići čovjekov griješni život, pa se Crkva ne bavi mnogo tom pošašću.

U kiču je umnogome izgubljena mjera u odnosu na stvarnost i u odnosu na stvaralaštvo. Zato u njemu i preovlađuju lažnost osjećanja, konvencionalnost, epigonstvo i manirizam. Kič nije pojava koja je vezana samo za umjetnost već se manifestuje u svim oblastima ljudskog života, u najšire shvaćenom čovjekovom svijetu. Broh zapaža da se kič rasprostire od mode do politike. Iznosi uvjerenja da kič stvara „rđav čovjek, etički otpadnik, zlikovac koji služi radikalnom zlu“. Štaviše, on će čovjeka koji stvara kič nazvati svinjom a kič koji se nađe u umjetnosti označiće kao „zlo po sebi“.

Život u znaku kiča

Iako nije nimalo jednostavno odrediti granice između kiča i umjetnosti, pa čak i onda kad se kič pojavljuje kao surogat umjetnosti, njena imitacija ili umjetnički stereotip, kad je pitanju novokomponovana muzička invazija prostora bivše SFRJ, nema nikakve dvojbe radi se zaista o „radikalnom zlu“.

I nije kič našao utočište u ljudima koji su opsesivno vezani za kič, već podsticaj za prihvatanje spornih vrijednosti ljudi nalaze u sebi samima. Uživaocu u kiču nije ni potreban kič proizvod jer on, sopstvenim životnim sadržajima i vlastitom percepcijom, predstavlja kič. Njegove želje i njegova opažanja, njegovo svjesno i njegovo nesvjesno, njegovo spoljašnje i njegovo unutrašnje iskustvo u koegzistenciji su sa svijetom kiča.

Ludvig Gic kao svojstva kiča određuje penetrantnost, ljepljivost, sentimentalnost, egzotičnost, bolećivost, prezasićenost raspoloženja, pseudo-vrijednosti i pseudo-ideale. Pseudovrijednosti, kičersko uživanje, nagomilavanje kič-predmeta i mnoštvo ukrasa ne otkrivaju samo odsustvo estetske mjere već život „u znaku kiča“.

Slobodan Jovanović