Tito i socijalizam u svakodnevnom pamćenju (II)

Postoji posebna dijalektika selektivnog pamćenja i selektivnog zaborava socijalističke prošlosti, koja se ispoljava u raznovrsnim oblicima na nivou masovne svesti i kod političkih elita. Odnos običnog čoveka prema slici socijalizma određuje savremena kriza koja menja sigurnost pojedinaca i grupa. Samopoimanje običnog pojedinca, koje obično počiva na skladu grupne i lične prošlosti, doživelo je od sloma socijalizma burne potrese. U postsocijalističkoj svakodnevici sve više je pojedinaca sa skraćenim ili pocepanim biografijama; dojučerašnji komunisti i titoisti postali su antikomunisti i antititoisti, Jugosloveni su se pretopili u nacionaliste, slika vlastite prošlosti rekonstruiše se i prepravlja i saobražava novom poretku sećanja. Jugoslovensko kolektivno pamćenje zamenjeno je novim nacionalnim pamćenjem. U Hrvatskoj i Srbiji su politički emigranti i bivši kvislinzi, gubitnici iz 2. sv. rata, stekli pravo “povratka svog konfiskovanog pamćenja”, jer je novim nacionalističkim elitama bio potreban živi lični simbol kod konstrukcije anti-antifašističkog pamćenja.

Službena revizija nije mogla kontrolisati nostalgiju, koja je osećajna komponenta pamćenja, odnosno “kapriciozni korektor prilagodljivog pamćenja”(Ugrešić, 1996). Nostalgija ne prihvata kriterije službenog pamćenja, niti novog pragmatičnog poretka sećanja. Nacionalisti nisu mogli kontrolisati nostalgično pamćenje na multietničku Jugoslaviju, pa su pokušali da ključni pojam stigmatizuju. Termin jugonostalgičar služi za političku i moralnu diskvalifikaciju: jugonostalgičar je sumnjiv čovjek, "narodni neprijatelj","izdajica", osoba koja žali za propašću Jugoslavije (dakle za propašću komunizma, a komunizam je u Hrvatskoj "srbo-boljševizam", a u Srbiji zavera antisrpskih brozovskih snaga). Rečju, jugonostalgičar je neprijatelj novog “demokratskog nacionalizma”. Sociološki rečeno jugonostalgija narušava sklad novog društveno integrativnog poretka sećanja. U Hrvatskoj je, zapaža D.Ugrešić, termin "jugonostalgija" bio čak deo nove, ratne terminologije. Nostalgija uobličava draž kolektivnog pamćenja na iščezle socijalne sigurnosti svakodnevice socijalizma i multietničkog mira. Građanima bivše Jugoslavije oduzeta je njihova zajednička pedesetogodišnja prošlost. U zamenu za oduzeto ponuđen im je konstrukt nacionalnog pamćenja, koji su mnogi oduševljeno prihvatili misleći da je to siguran temelj za bolju budućnost.

Ipak, izgleda da i u Hrvatskoj postoji raskol između dekretiranog sećanja i spontanog javnog mnjenja što pokazuju najnovija istraživanja. Prema rezultatima internet ankete zagrebačkog «Nacionala» s kraja 2003. Tito je prvi na listi 10 najznačajnijih Hrvata svih vremena (Nacional, 2004). Do sličnih rezultata došli su sociolozi u Sloveniji, gde je takođe antikomunistička ideologija vladajućih u suprotnosti sa stavom javnog mnjenja prema socijalizmu. U istraživanjima javnog mnjenja Slovenije tokom 1990-ih, koje je vodio Niko Toš, procenat ispitanika koji su mislili da su "odnosi u Sloveniji nakon Drugog svjetskog rata bili vrijeme straha i zatiranja" kretao se u godinama od 1992. do 1994. oko šest postotaka (najviša vrednost bila je 6,8 posto, 1994.), a godine 1998. taj odgovor pao je na samo 3,9 posto.

Kod ovog uporednog osvrta ne treba zaboraviti, pored opšteg «rehabilitovanja», i različito akcentovanje Tita. U Hrvatskoj Tita pamte zbog velikog državničkog ugleda u svetu, u Srbiji i Bih se Titovo doba pamti po stabilnoj socijalnoj situaciji i odsustvu sukoba, a u Sloveniji opet iz trećih razloga. U očima mnogih Slovenaca danas je Tito (polu-Slovenac, jer mu je majka bila Javoršek): poslednji Habzburg, prosvećeni monarh, vladar sa bečkim šlifom, harizmatski igrač, garant mira i jedinstva mnogonacionalne države, borac protiv Staljina, vešt balanser između blokova, guru trećeg puta.

Važno je uočiti da u svim sredinama lična sećanja, službena slika prošlosti i naučna obrada prošlosti stoje u konkurentskom odnosu. Bilo bi pogrešno misliti da je reč samo o sukobu između često snažne emotivne i moralističke nostalgije s jedne, službenog demonizovanja Tita s druge i pokušaja hladne analize na trećoj strani. Pomenute perspektive neretko se prožimaju i stvaraju kolebljive i fluidne stavove. Lako je pojmljiva razlika izmedju ličnog subjektivnog sećanja i racionalne pretenzije ka objašnjenju. Istorija se kosi sa nereflektiranim sećanjem. Njen zadatak je racionalna kontrola sećanja i disciplinovanje pamćenja. Tome nasuprot, u svakodnevnom životu odnos prema prošlosti više je opterećen različitim oblicima osećajnog nedisciplinovanog pamćenja.

Po Ilićevom istraživanju iz 1999. u Srbiji kod mladih najpoželjnije ličnosti iz prošlosti su junaci iz kosovskog mita, a kao pojedinačno najčešće preferirana ličnost iz srpske istorije navodi se Tito, a zatim slede Tesla, Pupin, V. Karadžić, Karađorđe, itd. (Ilić 2000, str. 26). Istraživač zaključuje da je povoljna ocena Tita rezultat sećanja na socijalnu sigurnost njegovog režima, a ne sklonosti ka marksističkom internacionalizmu. Premda nije bio Srbin, Tito je još uvek popularan kao simbol nadnacionalne integracije.

Kod jakih verzija ocena, život u SFRJ primio je status “strukturne nostalgije” ili “zlatnog doba” za kojim je usledila sveopšta propast (Spasić 2003, 102). Jugonostalgija ima titoističku podvarijantu u kojoj se žali za višenacionalnom uglednom velikom SFRJ. Filmski režiser Želimir Žilnik u dokumentarnom filmu "Maršal Tito, drugi put među Srbima" napravio je 1993. neobično zanimljiv test kolektivnog pamćenja. Uzeo je glumca koji fizički prilično podseća na Tita, obukao ga u maršalsku uniformu i pustio da šeta ulicama Beograda. Iako su svi prolaznici znali da se radi o surogatu, mnogi su od njih, zaboravivši se, razgovarali sa surogatom kao sa samim Titom.

Bez zaborava ne bi preživeli, kaže Niče. U pamćenju svakodnevice socijalizma zaboravlja se na autoritarnost režima, a pamti se društvena sigurnost. Pamćenje titoizma ipak ima više dimenzija i kao segment kolektivne svesti ne može se tumačiti kao spontana romantična reakcija na tegobno preživljavanje i osiromašenje krajem 20. veka, niti kao arhaični izraz propalog socijalizma. Kao i prema drugim markantnim sadržajima iz prošlosti, tako i odnos prema titoizmu može biti nostalgični, negatorski i kritički. Romantičarski titoizam slavi svaki segment njegove epohe, dok demonizatorski, tome nasuprot, sve tumači kao laž i prevaru. Kritički odnos, pak, razdvaja realne modernizacijske crte ovog režima od različitih oblika nostalgične idealizacije. Grubo rečeno, radi se o razlici između čežnje za prošlošću, gađenja i hladnog rasuđivanja.

Sećanje na socijalizam jeste pretežno, ali ne i uvek, vezano za sećanje na Jugoslaviju. I kod mnogih antikomunista jugonostalgija označava čežnju za širim kulturnim prostorom od nacionalnog i nepristajanje na samo jedan kulturni obrazac, pa je i zbog ovoga treba razlikovati od prazne romantične iluzije.

Iz knjige prof.dr Todora Kuljića ,,TITO"